|
آخرین عناوین
 پربیننده ترین عناوین
|
کد خبر : 1152 تاریخ انتشار : 9 تير 1385  گفتاري پيرامون گاهشمار فرهنگ مازندراني
محمود زارع
بسم الله الرحمن الرحيم گفتاري اجمالي پيرامون گاهشمار فرهنگ مازندراني تقويم تبري با طبيعت همخواني بيشتري دارد و لذا از اينجهت واقعي تر است 17/2/1379 محمود زارع . ساري كوچكتر كه بودم اول بار از زبان مبارك مادر گرامي ام ، خانم شهربانو شفاهي ، كلمات كلمات و واژه هائي را در شمارش ماهها شنيده بودم كه عليرغم كودكي خيره خيره و از روي كنجكاوي ديدگانم را بدهانش دوختم و ضمن تعجب دلم ميخواست بيشتر توضيح دهد. بار دوم نيز پسرخاله ام حاج علي دهوندي با بيان يك واژه بنام " اون ماه " يا " اول ماه " مرا بازگرداند به خاطره دوران كودكيم و نزد صحبتهاي مادرم كه ماههاي سال را اين بار نه آنطور كه در فارسي اول دبستان با توصيف 4 فصل و 12 ماه آموخته بودم، بلكه با عناويني ديگر كه اصلا يادم نمي آيد كه چه گفت. ولي خيلي دلم ميخواست اطلاعاتي پيرامون اين قضيه پيدا كنم، تا اينكه اين اواخر با هديه اي كه آقاي قنبري مدير تازه معزول جهاد شهرستان آمل بمن داد ( سالنامه 1379 ) براي بار چندم و احتمالا بار سوم دو خاطره دوره كودكي و نوجوانيم برايم تداعي شد. فرهنگ هاي بومي و منطقه اي كه در ادبيات علوم اجتماعي از آنها به خرده فرهنگ يا پاره فرهنگ يا معادل واژه لاتين فولكوريك ( فلكلوريك) نام ميبرند؛ در روياروئي با جريان مدرنيته ؛ عمدا يا سهوا ، رو بفراموشي ميگذارند؛ حتي بيم آن ميرود كه امكان ثبت و درج آن در تاريخ و حفاظت آن بعنوان ميراث گذشتگان – حالا نگوئيم مفاخر ملي – نيز فراهم نشود. شايد چندان مورد اقبال و يا حتي منطقي نباشد كه اصرار بورزيم كه اين سنتها را احياء و ترويج نمائيم ولي عقل حكم ميكند، متناسب با مقتضيات روز با تحقيق و بررسي دقيق و گزينش منطقي و متناسب عناصر مثبت و سازنده اين خرده فرهنگ ها در هر چه غني تر كردن فرهنگ نسل نوين و نسلهاي آينده اقدامي مسئولانه نمائيم. در بررسي تحليلي خرده فرهنگها يك نكته همواره ميتواند عطف توجه قرار بگيرد و آن اينكه وجود ساختارهاي اساسي و رافع نياز همه جانبه زندگي اجتماعي در خرده فرهنگها ؛ ميتواند ما را به غنا و حتي استقلال آن خرده فرهنگ ها و بويژه تبديل آن به فرهنگهاي مستقل رهنمون شود. بديگر بيان اينكه وقتي در برخورد با يك پاره فرهنگ مشاهده و ملاحظه ميكنيم كه تمامي عناصر سازنده يك فرهنگ كامل در اين خرده فرهنگها وجود دارد؛ خودبخود متوجه ميشويم كه در زمانهاي گذشته؛ اولا: اين بوم ، گذشته دارد، گذشته هاي دور. ثانيا: خود، يك ملت يا امت مستقلي بوده است. ثالثا: ضرورت بررسي همه جانبه علمي و تحقيقاتي را در اين باره گوشزد و بيان ميكند. چنانچه قوم يا اقوامي طفيلي نبوده و داراي گذشته ، آداب، رسوم، آيين ها و سنتهاي روشن و كاملي بوده باشند درست بمانند يك ملت تمامي عناصر سازنده يك فرهنگ را دارند وگرنه نميتوان به يك قوم طفيلي و تابع و دست چندم دست يافت كه آنها فرصت يا امكان تاريخي لازم را داشته باشند تا حتي ماهها و فصول و احيانا روزهاي خاص و مشخصي كه لزوما تابع جغرافياي مادر نباشد را خلق نموده باشند. خلاصه قصد اينجانب در اين مقال اجمالي بحث و بررسي پيرامون تمامي جوانب اين موضوع نيست، بلكه تلاشم ( با توجه به اينكه به يك منبع وماخذ تازه اي دست يافتم ) اين است كه حداقل در اين مرحله يا در اين فرصت به نقل تحليلي بخشي يا عنصري از عناصر يك فرهنگ بپردازم . فرهنگ مازندراني و عنصر گاهشماري يا سالنامه اين فرهنگ. قبل از بيان يا نقل باقي ماجرا ، ذكر اين نكته را لازم ميدانم كه فرهنگ مازندراني ها ، داراي وجوه تشابه فراواني با فرهنگ گيلاني ها يا گيلك ميباشد، بنحوي كه اگر لهجه ها را از عناصر فرهنگي جدا كرده و بطور فرضي بعنوان يك متغير ثابت كنار بگذاريم ميتوان گفت كه نزديك به صد در صد تشابه بين اين دو فرهنگ ( اگر دوفرهنگ جدا بتوان ناميد ) وجود دارد البته نبايد گفت دو فرهنگ – با توجه به تحليل فوق – بهتر است بگوئيم يك فرهنگ با دو وجه . تنها تفاوت باز البته تفاوت كه نميتوان گفت؛ بطور طبيعي ، تفاوتي است كه جغرافيا ايجاد ميكند. چنانچه ملاحظه شود از شرق مازندران از منطقه استان گلستان ( كه سال قبل استان مستقلي شد ) همينطور كه بمركز مازندران و از آنجا به سمت غرب استان حركت ميكنيم، تفاوتهائي را در لهجه ها و حتي شكل و ظاهر و قالب مراسم و جلوه هاي نموداري سنتها و فرهنگ بر ميخوريم كه اين تفاوت از جهت جغرافيائي طبيعي مي نمايد. در واقع در يك ديد كلي ميتوان استانهاي گلستان ، مازندران و گيلان را داراي يك فرهنگ – فرهنگ مادر – با سه پاره فرهنگ در نظر گرفت. تازه استان گلستان را نيز نميتوان حتي بسان استان گيلان حتي از جهت ظاهر متفاوت دانست ، در واقع دو جلوه را در اين فرهنگ داريم: 1- جلوه تبري ( در مازندران و گلستان ) 2- جلوه ديلمي ( در گيلان ) با اين مقدمه مجمل ميرويم روي اصل اين مطلب يا در واقع اصل منظور راقم اين سطور! در اينجا ما برابر با سال 1379 هجري خورشيدي بصورت جدول ماههاي سال را با هم مقايسه و برمي شماريم: لحظه تحويل سال 1379 هجري خورشيدي ( شمسي ) ساعت 11 و 5 دقيقه و 14 ثانيه بود كه برابر با روز دوشنبه يكم فروردين 1379 هجري خورشيدي و تطابق آن با 20 مارس سال 2000 ميلادي و نيز برابر با 13 ذي حجه سال 1420 هجري قمري. اين زمان ، همزمان بود با : نخستين روز از پتك سال 1511 باستاني تبري ( مازندراني ) و مطابق با 17 اول ماه سال 1573 ديلمي ( گيلاني ).
ماههاي سال باستاني تبري يا طبري ( مازندراني ) و قرينه ديلمي آن عبارتند از : رديف
بين ماههاي 8 و 9 ( يعني بين اونه ماه و اركه ما مازندراني و نظير آن براي ماههاي ديلمي هم همينطور ) شيشك مازندراني يك روز و پتك مازندراني 5 روز ، ناميده ميشود. معادل و نظير آن در ماههاي ديلمي پنجيك ديلمي ( معادل 5 روز) نام دارد. نكته جالب توجه آنكه : 1- در فرهنگ مازندراني 5 روز اول فروردين ماه خورشيدي يا همان 5 روز اول نوروز را " پتك " مينامند و اركه ماه بعد از اين 5 روز پتك شروع ميشود يعني از 6 فروردين به بعد. 2- آخرين روز سال يا در واقع چنانچه اسفندماه 30 روز باشد؛ روز 30 اسفند را " شيشك " مينامند. كما اينكه اونه ماه خود 30 روز ميباشد. پس دو واقعه جالب توجه داريم: 5 روز اول سال = پتك يك روز آخر سال = شيشك تمام روزهاي ماههاي ياد شده 30 روز ميباشد كه مجموعا 360 روز در سال ميباشند . باين عدد اضافه ميشود 5 روز شيشك و يك روز پتك ؛ كه با اين حساب مجموع روزهاي سال 366 روز ميشود. چنانچه سال 365 روز باشد؛ ديگر ( ظاهرا ) روز آخر سال يا همان سي ام اسفند كه شيشك مازندراني ناميده ميشود را نداريم. اينم از كبيسه يا غير كبيسه بودن سالهاي مازندراني. در ماههاي سال ديلمي ( گيلاني ) بجاي پتك 5 روزه مازندراني آنها " پنجيك " 5 روزه ديلمي را دارند ( اين 5 روز قبل از سيا ما و بعد از اول ما ميباشد ). در واقع پنجيك ديلمي ( گيلاني ) بين دو ماه ، سيا ما و اول ما قرار گرفته است. درست مانند پتك 5 روزه مازندراني كه بين " اونه ماه " . " اركه ماه " قرار گرفته است. ( يعني قبل از شروع اركه ماه و در انتهاي اونه ماه ). مطلب ديگر كه ضرورت دارد بدان توجه شود، از باب تفاوت بين روزها و زمان شمارش ماهها بين اين دو زبان ( مازندراني – گيلاني ) اين است كه : معادل 15 روز ( نصف يك ماه ) بين زمان شمارش ماه تفاوت وجود دارد. بطوريكه روز اول فردينه ماه مازندران برابر است با روز 16 اسفندارمزما گيلان. با توجه باينكه 5 روز پتك مازندران درست قبل از شروع اركه ماه واقع شده و در آخر اونه ماه مازندران و اين ماه برابر است با اول ماه گيلان ؛ لذا همين 5 روز پتك باعث اختلاف در برابري ( يا تفاوت ) 15 روزه بين دو ماه شده است بطوريكه اول اركه ماه مازندران ( كه بعد از 5 روز پتك آغاز ميشود ) برابر است با 21 اول ما گيلان ، اين تفاوت 5 روزه ( 5 = 16 – 21 ) مربوط به همان پتك ميباشد. در گاهشماري گيلاني نيز 5 روز را بنام " پنجيك " داريم ولي زمان اين 5 روز پنجيك با 5 روز پتك مازندران برابري زماني ندارد بطوريكه پنجيك بعد از اول ماه گيلاني و قبل از سياما آن قرار دارد كه برابر است با اركه ماه مازندران يعني : اول پنجيك = 11 اركه ماه مازندران پنجم پنجيك = 15 اركه ماه مازندران در واقع درست 15 روز بعد از پتك مازندران ، پنجيك گيلان شروع ميشود و راز تفاوت 15 روزه در برابري زماني ( روز – زمان ) اين دو گاهشمار در همين است. نوروز مازندران يك نصفه ماه يا معادل 15 روز زودتر از نوروز گيلان شروع ميشود. مطلب ديگر نزديكي و تشابه اسامي ماههاي اين دو فرهنگ ميباشد كه تنها تفاوت در لهجه ها ( غالبا ) ميباشد. از جهت ديگر ميتوان گفت كه ( از يك نظر ) گاهشماري گيلاني يا ديلمي از جهت تطابق با تقويم رسمي كشور همزماني با گاهشماري رسمي كشور ميباشد. از جهت ترتيب اسمي چون نوروز ، در اول سال است ولي براي مازندران فردينه ماه كه شايد همان فروردين ماه باشد در اول قرار دارد. اگر گاهشماري ديلمي را داراي تطابق بيشتري با تقويم رسمي بدانيم در عوض گاهشماري تبري را ميتوان واقعي تر دانست؛ چرا كه 15 روز قبل از عيد مطابق زمان هجري خورشيدي ، شكوفه ها شروع به پديدار شدن مي نمايد. نوعي پيشواز رفتن است. مطلب ديگر در خصوص اين موضوع، واقعي بودن نامگذاري اين ماهها ميباشد؛ بطوريكه در نامگذاري از وضعيت و كيفيت طبيعت استفاده شده است. وقتي ميگويند ، ورفنه ما ؛ يعني ماهي كه برف ميبارد يا برف مي آيد. ورف = برف اينكه در گويش مازندراني بعنوان مثال ورفنه ماه را بنام وهمنه ماه ناميده اند، احتمالا نوعي سهو يا اشتباه يا در واقع نوعي تساهل و تسامح در گويش و هجي و تلفظ درست واژه بوده است. نگارش اسم مطابق با گويش عمومي تدوين شده است در حالي كه بمرور زمان گويش ها تغييرات جزئي مي يابد و چنانچه ريشه يابي شود و به عقب تر و گذشته مطلب برگرديم ، در مي يابيم كه گويش موضوع يا مطلب چيز ديگري ( مشابه آن ) بوده است. مثل اينكه از سر تسامح و تساهل به اسماعيل ؛ اسمال يا اسي ميگويند و يا به سارويه در طول زمان به جهت خلاصه كردن در گفتگو و محاوره ، ساري گفته اند و قس عليهذا. لذا وهمنه ماه در واقع همان ورفنه ما ميباشد يعني ماهي كه برف مي آيد. يا ماه پنجم كه در مازندران ملاره ماه و در گيلان مردال ماه ميگويند، كه در واقع با توجه به معني و كيفيت و وضعيت آب و هوائي آن ماه ، همان مردال ماه يعني ماهي كه در آن مردار = مردن = هلاك شدن ، واقع ميشود. چون از بسكه هوا گرم ميشود، آدمي و جانداران بحالت مردار ( = مردال ) يا ملار در مي آيند. يا مثلا ماه ششم (6) كه در زبان رسمي – شهريور – بمعني خاصي است و تشابه لفظي خاصي هم بين اين ماه با اسامي مازندران و گيلاني اين ماه وجود دارد – كه عبارتند از شروينه ماه يا شرير ماه شايد هم اين تشابه در لفظ ( شهريور – شروينه – شرير ) در مفهوم مشترك نباشند و صرفا تصادفي بوده باشد ولي اگر از جهت مفهومي با توجه بوضعيت آب و هوائي اين ماه – كه در نامگذاري ماهها در زبان مازندراني و گليلكي وضع اقليمي هر ماه يا آب و هواي هر ماه و يا در واقع صفت هر ماه را بنام آن ماه ناميده اند ( مثل ورفنه ماه = ماهي كه برف مي آيد ) شايد بتوان شهريور ماه يا شروينه ماه يا شرير ماه را همان ماه شرور ناميد كه از جهت وضع آب و هوائي خاصي بنوعي شرارت دارد. اگر دقت شود سه ماه مربوط به تابستان از جهت نامگذاري وضع خاصي دارند ( نگاه كنيد كه ) ؛ ( تير ماه = تير ما ) – ( ملاره ماه = مردال ما ) – ( شروينه ماه = شرير ما ) حكايت از ناسازگاري اين فصل با طبيعت وجود آدمي دارد. تيرماه يعني ماهي كه به بشر تير مي اندازد. مردال ماه – ماهي كه در آن جانوران بحالت مردار در مي آيند. شرير ماه – ماهي است كه شرارت دارد از جهت گرما و....... البته اين تفسير منفي ، چندان مناسب نيست ولي از جهت سنخيت و تطابق طبيعي موضوع ميتواند واقعيت داشته باشد يعني در فرهنگ بومي هر ماه را متناسب با وضع آب و هوائي همان ماه نامگذاري كرده اند كه مثال روشنش همان ورفنه ماه – يا ماهي كه برف مي آيد كه منظور بهمن ماه هست . اگر بر اين قياس بقيه اسامي ماهها را در گويش يا فرهنگ مازندراني و گيلكي ارزيابي كنيم، تفسير فوق پر بيراه نيست! كما اينكه اگر به سه ماه فصل بهار و اسامي آنها نگاه كنيد، متوجه ميشويد كه اين نامگذاري نيز متناسب با حال و اوضاع آب و هوائي همان فصل و ماه ميباشد. فروردين ؛ فردينه ؛ نوروز ماه در فصل بهار نشان از فر و شكوه و شكوفه و... ميدهد. يا كرچه ماه يا همان كورچ ماه گيلاني يعني ماهي كه مرغان كرچ ميشوند و بنوعي حكايت از فعلگي جانوران و طيور دارد. در هر حال گذشته اين مباحث ريز و تخصصي تر، بحث كلان و كلي موضوع حكايت از اين دارد كه خطه مازندران ، طبرستان و... كه از استانهاي فعلي گلستان – مازندران و گيلان ( نواحي درياي مازندران ) داراي فرهنگي غني و مستقل بوده كه حتي عناصر ريز و خاص و مهم اين فرهنگ ( كه گاهشماري از اهميت حياتي نيز براي حساب و كتاب و... برخوردار بود ) نيز بطور روشن و واضح وجود دارد. اهميت گاهشماري بويژه براي مردم 1- مسلمان ( كه داشتن حساب و كتاب زمان از جهات مختلفي اهميت دارد بويژه ماههاي قمري ) 2- حيات اقتصادي و كشاورزي و دامداري منطقه و... خيلي مبرهن بوده است. من نميدانم آيا چنين چيزي در ديگر مناطق كشور ايران مثلا منطقه خراسان يا سيستان و بلوچستان و ديگر استانها وجود دارد يا خير؟ اگر بلي آيا اقتباس و استقراض از ديگر فرهنگهاي مادر بوده يا خير؟ يعني مستقل بوده است يا خير؟ چون احتمال دارد در خطه خراسان ( البته احتمال دارد – بنده هيچ اطلاعي ندارم فقط بعنوان مثال عرض كردم ) وضعيتي مشابه وجود داشته باشد ولي اين وضعيت بنوعي همانند پاره فرهنگ يا خرده فرهنگ زيرمجموعه يك فرهنگ معروف به عراقات باشد و... كه جاي بحثش و تحقيقش باز و بجاي خود ضرورت و اهميت دارد. در ذبل طي جدولي برابر يا تطابق سه گانه گاهشماري را كه اعم از مازندراني – گيلاني – فارسي – ميلادي – ترسيم نمايم. البته ماه قمري را بدليل اينكه هر سال 10 روز كسر دارد نميتوان در اين جدول براي طولاني مدت و ثابت آورد. ولي ماههاي يادشده بدليل اينكه همگي در گاهشماري خورشيد را ملاك قرار ميدهند نه ماه را ميتوان با هم مقايسه مستقيم نمود. جدول نام و اسامي ماهها :
رديف يك مبنا براي محاسبات: اول خرداد برابر است با : 1- يك خرداد 1379 هجري خورشيدي – يكشنبه 2- 21 مه 2000 ميلادي. 3- 16 صفر 1421 هجري قمري. 4- 28 د ما 1511 تبري ( مازندراني ) 5- 13 ديا ما 1573 ديلمي ( گيلاني ) 6- جايگا ماه - جدي اين مطلب را در تاريخ 17/2/1379 نوشته بودم كه بدليل سياستي كه از سوي سايت مازند نومه اعلام شده است بنظرم آمد كه مورد استفاده و شايد اقبال مسئولين محترم سايت واقع شود. بهرحال ممكن است و قطعا هم همينطور است كه نقائصي در اين يادداشت وجود داشته باشد كه محققين و منتقدين محترم را پذيراي نظراتشان هستم. محمود زارع ایمیل مستقیم : info@shomalnews.com
شماره پیامک : 5000592323
working();
|
working();
|
||||||||||||||||||
« صفحه اصلي | درباره ما | آرشيو | جستجو | پيوند ها | تماس با ما » هرگونه نقل و نشر مطالب با ذكر نام شمال نيوز آزاد مي باشد